سعید سلیمی - اندیشه برتر

»» کمک از غیر خداوند

دلایل عقلى گواهى مى دهند که همه ى شئون ممکن از وجود و هستى و قدرت و نیروى آن، از جانب خدا است. همان طور که ممکن در وجود خود به خدا نیاز دارد، هم چنین در انجام عمل و کار خود از قدرت خدا بى نیاز نیست.

درست است که انسان در کار و کردار خود مختار و آزاد است، ولى او هرکارى را انجام دهد، در پرتو قدرتى است که هر لحظه از جانب خدا به وى مى رسد و اگر یک لحظه فیض الهى قطع گردد، او به انجام کارى قادر نخواهد بود.

این تنها انسان نیست که در اصل هستى و انجام کار بى نیاز از خدا نیست، بلکه تمام اسباب و عوامل طبیعى در اصل هستى و انجام هر عملى به خدا نیازمند بوده. و اگر مدد حق و کمک هاى او یک لحظه قطع گردد، عوامل طبیعى قادر بر انجام کار خود نخواهند بود.

بنابر این در صفحه ى هستى، یک مؤثر و بى نیاز حقیقى بیش نداریم و آن ذات اقدس خدا است که خود و مخلوقات خود را در قرآن چنین توصیف مى کند:

( یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقراءُإِلَى اللّهِ وَاللّهُ هُوَ الْغَنِىُّ الْحَمید ).^{( [1])}

«اى مردم! شما به سوى خدا محتاج هستید و خداوند بى نیاز و ستوده است».

یعنى جز خدا، همگى فقیر و محتاج و نیازمند مى باشید و هیچ عاملى در جهان هر چند هم قوى و نیرومند باشد و هزاران برابر خورشیدِ منظومه ى ما قدرت و نیرو داشته باشد، باز به خدا نیازمند بوده و بدون قدرت او نمى تواند کارى انجام دهد.

از این بیان روشن مى گردد که در صفحه ى وجود، یک معین و کمک کننده حقیقى بیش نداریم و اعانت و کمککننده به حکم این که فقیر بالذات است بدون اتکا به وى ، نمى تواند کارى صورت دهد همچنانکه هیچ موجودى نمى تواند مانع از نفوذ اراده خداى قاهر گردد.

آیه ى زیر و آیات مشابه آن بیان گر این حقیقت مى باشد:

( قُلْ مَنْ ذَا الَّذِى یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللّهِ إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلا نَصِیراً ).^{( [2])}

«بگو: اگر خدا درباره ى شما اراده ى عذاب کند، کیست که شما را از عذاب او حفظ کند و یا اگر اراده رحمت نماید (کیست که مانع گردد) در این موقع براى خود جز خدا ولى و ناصرى نمى یابند».

استعانت از غیر خدا

استعانت از غیر خدا به دو صورت ممکن است:

1. از عاملى خواه طبیعى و خواه غیر طبیعى، از این نظر کمک مى خواهیم که ذات و فعل او متعلق به خدا بوده و او این اثر را به آن داده است که در مواردى مشکلات بندگان را مرتفع سازد. و در حقیقت یک چنین کمک خواهى از غیر خدا منفک و جدا از استعانت از خدا نیست، زیرا او است که آن قدرت را به آن بخشیده است و هر لحظه اى بخواهد آن را باز مى ستاند.

اگر کشاورز موحد و خداشناس، از آفتاب و آب و شخم زمین و کودشیمیایى کمک مى گیرد، در حقیقت از خدا استمداد مى کند، زیرا اوست که به این عوامل قدرت و نیرو بخشیده است که مى توانند دانه ها را پرورش دهند و به حد کمال برسانند.

2. از انسان و یا عامل طبیعى کمک بطلبیم و او را در وجود و هستى و یا لا اقل در ایجاد و کمک کردن، مستقل اندیشیده و بى نیاز از خدا بدانیم و معتقد گردیم که او بدون استمداد از قدرت خداوند و بدون اتکا به او و بدون اذن و اجازه وى، مى تواند ما را یارى کند و سرنوشت ما در دست اوست و کار ما به او سپرده شده است. یک چنین استعانت، شرک بوده و با آیاتى که استعانت را به ذات اقدس خدا منحصر مى سازند، مخالف است.

مؤلف «المنار» در بیان این حقیقت دچار اشتباه شده وتصور کرده است که مرز توحید این است که در تحصیل مقاصد^{( [3])} خود، در درجه ى نخست ،از قوه و قدرت خود، و از مساعدت یکدیگر استفاده کنیم و باقى مانده ى کار را به خداوند قادر واگذار نماییم و از او بخواهیم که کار ما را به ثمر برساند.نه از دیگرى، زیرا درست است که ما باید از قوه و قدرت خود و به اصطلاح از عوامل طبیعى و مادى حداکثر بهره بردارى را بکنیم، ولى باید در کیفیت بهره بردارى متوجه باشیم که این عوامل از خود استقلال و اصالتى ندارند، زیرا در غیر این صورت گام از مرز توحید فراتر خواهیم نهاد.

حالا اگر کسى معتقد گردد که علاوه بر این قوا و نیرو که در اختیار ما هست، یک رشته علل غیر طبیعى داریم که به اذن خدا مى توانند ما را یارى کنند و هرگز در وجود و ایجاد و اصل هستى و یارى کردن استقلال نداشته و اصالتى ندارند، یک چنین فرد با چنین اعتقاد اگر ازاین اسباب غیر طبیعى کمک بطلبد، نه تنها استعانت او صحیح است، بلکه کمک خواهى او به گونه اى کمک خواهى از خدا است. و کوچک ترین تفاوتى میان این دو نوع استعانت (استعانت از عوامل طبیعى و استعانت از بندگان پاک خدا) نیست. اگر چنین استعانتى شرک شمرده شود، باید استعانت نخست نیز در جرگه ى شرک قرار گیرد.

از این بیان، هدفِ دو نوع از آیات که یکى استعانت را به خدا منحصر کرده، و ناصر و معینى جز خدا معرفى نمى کند، در حالى که گروه دوم ما را به یک رشته معین هاى دیگرى دعوت مى کنند و آن ها را نیز معین و ناصر مى دانند، روشن مى گردد که میان این دو گروه از آیات تعارض نیست.

گروهى که از معارف عقلى قرآن آگاهى صحیح ندارند، به دسته ى نخست مى چسبند و هر نوع استعانت از غیر خدا را غلط و نادرست مى خوانند سپس ناچار مى شوند که مسأله ى استعانت از نیروى انسانى و اسباب مادى را به دلیل این که شرع اجازه داده است (تخصیص) از تحت آیات بیرون سازند; یعنى تنها باید از خدا استعانت جست، مگر در مواردى که خدا اجازه داده باشد از غیر او کمک بگیریم. در منطق این گروه، کمک گیرى از نیروى انسانى و عوامل طبیعى در حالى که کمک گیرى از غیر خداست، ولى جایز و مشروع مى باشد، در حالى که هدف آیات غیر از این است.

مجموع آیات ما را به یک مطلب دعوت مى کند و آن این که از غیر خدا نباید استعانت جست، واستعانت از عوامل دیگر باید به گونه اى باشد که با حصر استعانت از خدا منافاتى نداشته باشد و کمک خواهى از آن ها، استعانت از خدا محسوب گردد نه خارج از آن; به عبارت دیگر معین و ناصر اصیل و مستقل که نصرت واعانت معین وناصرهاى دیگر از او سرچشمه مى گیرد، جز خدا کسى نیست; ولى در عین حال در جهان آفرینش علل واسبابى داریم که به اذن و فرمان خدا و قدرت خدا دادى، افراد بشر را یارى مى کنند. و کمک خواهى از فرع، کمک خواهى از اصل است.

اینک به برخى از آیات هر دو گروه اشاره مى کنیم:

( ...وَمَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ الْعَزِیز الحَکیم ).^{( [4])}

«نصرت فقط از جانب خداى توانا و حکیم است».

( إِیّاکَ نَعْبُدُ وَإِیّاکَ نَسْتَعین ).^{( [5])}

«فقط تو را مى پرستیم و از تو یارى مى جوییم».

آیات ذکر شده نمونه هایى از گروه نخست بود. اینک به آیات گروه دوم که

به ما دستور مى دهد از عواملى غیر خدا نیز استمداد کنیم اشاره مى نماییم:

1.( وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِوَالصَّلوةِ ).^{( [6])}

«از صبر و بردبارى ونماز کمک بگیرید».

2.( ...وَتَعاوَنُوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقْوى... ).^{( [7])}

«در کارهاى نیک و پرهیزگارى به همدیگر کمک کنید».

3. ( ...ما مَکَّنّى فِیهِ رَبِّى خَیرٌ فَأَعِینُونى... ).^{( [8])}

«آن چه را پروردگارم به من تمکن داده است بهتر است شما مرا (در ساختن سد) یارى کنید».

4. ( ...وَإِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِى الدِّین فَعَلْیکُمُ النَّصْرُ... ).^{( [9])}

«اگر مسلمانان غیر مهاجر از شما مسلمانان مهاجر کمک طلبیدند، آنان را یارى کنید».

کلید حل این گونه از آیات آشکار است و آن این که: درجهان آفرینش یک فاعل مستقل و مؤثر تام داریم که در وجود و ایجاد به جایى متکى نیست و عوامل دیگر در وجود و ایجاد به او احتیاج دارند و همگى به اذن و قدرت او انجام وظیفه مى کنند و اگر او به عوامل دیگر قدرت و نیرو نمى داد به کوچک ترین کارى، قدرت نداشتند.

در سوره ى توحید جریان نیز از این قرار است. کمک کننده ى واقعى در تمام مراحل خداست و از هیچ کس نمى توان به عنوان معین مستقل کمک خواست. از این جهت یک چنین استعانت منحصر به ذات اقدس اوست، ولى این مانع از آن نیست که از دیگران به عنوان عامل غیر مستقل که در پرتو عنایات خدا ما را کمک مى کنند کمک بطلبیم. و یک چنین استعانت، با حصر کمک خواهى از خدا منافات ندارد، زیرا:

اوّلاً: استعانتى که مخصوص ذات اقدس خداست، غیر استعانتى است که در باره ى عوامل دیگر انجام مى گیرد; کمک خواهى از فردى به عنوان این که بالذات و بدون اتکا به جایى کارى صورت مى دهد و ما را کمک مى کند، مخصوص ذات الهى است، در حالى که درخواست کمک از عوامل دیگر به گونه ى دیگر است و آن این که به اتکاى قدرت خدا ما را یارى مى کنند، نه بالذات و مستقلاً. اگر استعانت به صورت نخست مخصوص ذات اقدس الهى گردید، دلیل نمى شود که دومى نیز مخصوص ذات او باشد.

ثانیاً: یک چنین کمک خواهى از مخلوق خدا، منفک از کمک خواهى از خدا نیست، بلکه عین کمک خواهى از اوست. و در جهان بینى یک فرد موحد که همه ى جهان را فعل خدا و مستند به وى مى داند، چاره اى جز این نیست. در پایان یادآور مى شویم که:

مؤلف «المنار» در ج1، ص59 چون استعانت از ارواح مقدسه را یک نوع بیش تصور نکرده است، آن را ملازم با شرک دانسته است و مى گوید:

«ومن هنا تعلمون انّ الّذین یستعینون بأصحاب الأضرحة والقبور على قضاء حوائجهم وتیسر أُمورهم و شفاء أمراضهم و نماء حرثهم و زرعهم و هلاک أعدائهم وغیر ذلک من المصالح، هم عن صراط التوحید ناکبون وعن ذکر اللّه معرضون;

آنان که از صاحبان ضریح و قبور براى اداى حاجت هاى خویش و آسانى کارهاى خود و بهبودى بیمارانشان و نمو زراعت ونابودى دشمنانشان کمک مى طلبند، از جاده توحید، منحرف و از یاد خدا رو گردانند».

اشکال این سخن روشن است، زیرا درخواست کمک از غیر خدا بسان کمک خواهى از عوامل طبیعى، بر دو نوع است: یکى عین توحید و دیگرى مایه ى شرک است; یکى ملازم با یاد خدا و آن دیگرى موجب فراموشى خداست.

مرز توحید و شرک، اسباب ظاهرى و غیر ظاهرى نیست، بلکه مرز آن همان استقلال و عدم استقلال، غنا و فقر، اصالت و عدم اصالت است.

فعالیت عوامل غیر مستقل و وابسته به خدا، به اذن اوست و کمک خواهى از آن، نه تنها مایه ى غفلت نیست، بلکه مایه ى توجه به خداست، مع الوصف چگونه مى گوید: «عن ذکر اللّه معرضون». و اگر این نوع استعانت ها مایه ى فراموشى خدا باشند، باید توسل به اسباب مادى و نیروهاى انسانى نیز مایه ى فراموشى گردند.

شگفت است از نویسنده ى دیگرى مانند شیخ محمود شلتوت که در تفسیر خود عین جمله هاى (عبده) را بى کم و زیاد آورده و مسئله را خاتمه داده است و ظاهر حصر را ( إِیّاکَ نَسْتَعِین )گرفته و از حقیقت آیه و آیات دیگر غفلت کرده است.^{( [10])}

[1] . فاطر/ 15.
[2] . احزاب/ 17.
[3] . شیخ محمد عبده در تفسیر ( إِیّاکَ نَسْتَعین ) این چنین مى گوید: یجب علینا أن نقوم بما فی استطاعتنا من ذلک و نبذل من اتقان أعمالنا کلّ ما نستطیع من حول وقوّة و أن نتعاون و یساعد بعضنا بعضاً على ذلک و نفوض الأمر فیما وراء کسبنا إلى القادر على کلّ شیء ونلجأ إلیه وحده و نطلب المعونة للعمل و الموصل لثمرته منه سبحانه دون سواه(المنار، ج1، ص 58).
[4] . آل عمران/ 126.
[5] . حمد/5.
[6] . بقره/45.
[7] . مائده/2.
[8] . کهف/ 95.
[9] . انفال/72.
[10] . منشور جاوید، ج 2، ص 465 ـ 471 .

نوشته های دیگران ()
نویسنده متن فوق: » سعید سلیمی ( دوشنبه 91/5/23 :: ساعت 6:13 عصر )

»» اگر خوبى ها و بدیها (خیر و شر) هر دو از جانب خداوند است پس چرا د

اگر خوبى ها و بدیها (خیر و شر) هر دو از جانب خداوند است پس چرا در بعضى آیات(مانند 79 سوره نساء) بدى ها به انسان نسبت داده شده است؟

جواب این شبهه با توجه به نسبى بودن «بلا» و «شر» بسیار روشن است، زیرا هر نوع «شر » و «بلا» حتى مار و عقرب از این نظر که وجودى از خدا گرفته اند و به صورت پدیده هاى جهان درآمده اند، سراسر خوب و زیبا هستد. این موجودات در صورتى عنوان «بدى» به خود مى گیرند که آنها را با انسان مقایسه کنیم، و به ناسازگارى آنها حکم نماییم. در این موقع است که مى گوییم مار و عقرب بلاى جان انسان است.

اگر در آیه نخست همه پیروزیها و شکستها، کامیابى ها و ناکامى ها، بارانها و سیلها را از آن خدا مى داند از این نظر است که هر پدیده اى از آن نظر که موجود است سهمى از حسن و زیبایى دارد قهراً از جانب خدا است دیگر در این ظرف نمى توان آن را سیئه و بد نامید. اگر هم قرآن در آیه نخست آن را «سیئّه» خوانده است، مى خواهد با زبان مخاطب سخن گوید، زیرا مادامى که مقایسه اى در کار نباشد موجودى به بدى توصیف نمى گردد بلکه سراسر حسن خواهد بود. از این جهت در آیه نخست، همگى را از آن خدا مى داند.

در صورتى مى توان نام آن را «سیئه» گذارد که یک نوع نسبتى میان آن و زندگى انسانها به میان آید مثلاً قدرت دشمن به ضرر طرف دیگر تمام گردد باران مایه خرابى خانه اى شود در این ظرف است که باید نام آن را «سیئه» نهاد در این موقع است که مردم مى گویند بلایى نازل گردید.

در چنین صورت خدا، سیئه را به خود انسان نسبت مى دهد و مى گوید: ( وما أصابک من سیئة فمن نفسک ) چرا؟ براى این که در این ظرف نمى توان اعمال بد و گذشته و دیرنه ى انسان و کوتاهى هاى او را در این گرفتارى بى تأثیر دانست و یا نادیده گرفت، زیرا شکستها و ناکامى ها و بلاها و گرفتارى ها معلول کوتاهى هاى فردى و اجتماعى انسان است.

جوان الکلیست یا معتاد، در انتظار یک رشته مصائب است. ملتى که در مسیر سیل ها، سیل بندى نمى سازد و در نقاط زلزله خیز، خانه هاى ضد زلزله اى برپا نمى کند یک چنین جامعه مقصر، در کمین بلاهاى خانمان برانداز مى باشد از این نظر که خداوند در آیه دوم مى فرماید:

( وما أَصابک مِنْ حَسَنَة فَمِنَ اللّه وَما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَة فَمِنْ نَفْسِکَ... ).

«آنچه از نیکى ها به تو مى رسد از ناحیه خدا است. و آنچه از بدى به تو مى رسد از ناحیه خود تو است». پیامبران خدا پیوسته گروهى را که وجود پیامبران را به فال بد مى گرفتند و بدى ها و ناکامى ها را از ناحیه آنان مى دانستند، مذمت مى کردند و مى گفتند:

( قَالُوا طَائِرُکُمْ مَعَکم أَئِنْ ذُکِّرْتُمْ... ).^{( [1])}

«سرنوشت شما که نتیجه اعمالتان مى باشد با شما است اگر متذکر گردید».

اگر در این آیه دیگر مى گوید:

( ...أَلا إِنّما طائرهُمْ عِنْدَ اللّه وَلکنَّ أَکثَرَهُمْ لا یَعْلَمُون ).^{( [2])}

«سرنوشت آنها نزد خداست و بیشتر آنها نمى دانند».^{( [3])}

مقصود این است که خداوند بزرگ در پرتو علم و آگاهى وسیعى که دارد از سرنوشت شما مطلع است.

نکته ى قابل ملاحظه این است که در آیه نخست مى گوید: سرنوشت شما با شما است ( طائرکم معکم ) زیرا اعمال انسان سازنده سرنوشت انسان مى باشد ولى آنجا که از علم محیط خدا نسبت به سرنوشت انسان، سخن مى گوید در آنجا مى گوید: سرنوشت شما نزد خدا است( إِنّما طائرکُمْ عِندَ اللّه ).

قرآن در آیات دیگر حالات و اعمال پیشین انسان را علت گرفتارى ها و دگرگونى ها مى داند چنان که مى فرماید:

( وَما أصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَة فَبِما کَسَبَتْ أَیدیکُمْ وَیَعْفُوا عَنْ کَثیر )^{( [4])}

«هر مصیبتى به شما برسد به خاطر یک رشته کارهایى است که انجام داده اید و از بسیارى عفو مى کند».

و در آیه دیگر مى فرماید:

( ...إِنَّ اللّهَ لا یُغََِیّرُ ما بِقَوم حتّى یُغَیِّروا ما بِأَنْفُسِهِمْ... ).^{( [5])}

«خداوند وضع گروهى را دگرگون نمى کند مگر این که آنان قبلاً وضع خود را دگرگون سازند».^{( [6])}،^{( [7])}

[1] . یس/19.
[2] . اعراف/131.
[3] . آیه 47 سوره نمل نیز به همین مضمون است.
[4] . شورى/30.
[5] . رعد/11.
[6] . آیه 53 سوره انفال هم قریب به این مضمون است.
[7] . منشور جاوید، ج 2، ص 313 ـ 315.

نوشته های دیگران ()
نویسنده متن فوق: » سعید سلیمی ( سه شنبه 91/2/19 :: ساعت 1:40 عصر )

»» آزادی و بیان عقیده

امروز مهم ترین مسأله اى که اندیشه ى نسل جوان و تحصیل کرده را به خود معطوف ساخته، مسأله ى آزادى عقیده و بیان است. کرامت انسان را در این مى دانند که انسان در گزینش هر نوع عقیده، و در نشر و گسترش آن، آزاد باشد و هیچ شخص و مقامى نتواند انسان را به خاطر عقیده و اندیشه اش نکوهش کند و یا از تبلیغ و دعوت به آن، جلوگیرى نماید.

این گروه احیاناً براى ساکت کردن گروه مخالف به آیه ى (لا إِکراهَ فِى الدِّین)استدلال مى کنند، و مى گویند: به حکم محکومیت اکراه در گزینش دین ، انسان در انتخاب هر نوع عقیده و نشر آن آزاد مى باشد.

این نوع داورى درباره ى آزادى عقیده با فرهنگ غربى کاملاً همسو است، زیرا ریشه ى آزادى در غرب، خواست و تمایلات انسان است، نه مصالح و سعادت او.

به دیگر سخن: فلسفه و پشتوانه ى آزادى در غرب، خواستن و تمنّاى دل انسان است، در این صورت هر نوع ایجاد مانع در برابر خواسته ى دل، نوعى مبارزه با آزادى تلقّى مى گردد.ولى در عین حال، مدافعان این نوع نگرش باید بدانند که پیروى از هر نوع تمنّاى دل در غرب نیز مجاز و مشروع نیست، بلکه تمام حرکت ها باید پوشش قانونى داشته باشد و در غیر این صورت نوعى«آنارشیسم» و شورش کور، به شمار مى رود.

در نظر اوّل، آزادى در غرب بسیار گسترده و چشم گیر است، و مهاجرت گروه هاى مرفّه یا نیمه مرفّه از ایران اسلامى به غرب، به خاطر برخوردارى از آزادى و بهره گیرى از آن مى باشد ولى اگر دقت کنیم خواهیم دید که در آنجا قانونى که آزادى ها را محدود مى سازد، ساخته و پرداخته ى توده ى مردم نیست، بلکه محصول تبلیغات سرمایه داران بزرگ است که نبض اقتصاد کشور را در دست دارند، این گروه که به نام «کمپانى» و «کارتل» معروفند، با تبلیغات خاصى، افکار عمومى را به سوى آنچه که مى خواهند هدایت مى کنند، و مردم خواسته و ناخواسته، به نخبه هایى رأى مى دهند که مجریان منویات سرمایه داران باشند.

شیوه ى تبلیغات در غرب به هنگام انتخاب رئیس جمهور، یا مقامات دیگر، آنچنان هیجان انگیز، و شور آفرین است که رأى به فلان نخبه یا نماینده را در مغز طرف کاشته و او را ناخواسته به سوى صندوق رأى سوق مى دهد.

تفاوت هاى جوهرى دو نوع آزادى

امروز جهان غرب پرچم آزادى را به دست گرفته و جنگ ها و نبردهاى بسیارى را به عنوان جنگ آزادى بخش، آغاز مى کند، حتّى اشغال و جنگ عراق نیز به بهانه یافتن سلاح هاى کشتار جمعى صورت گرفت، تا مبادا روزى دیکتاتور عراق که روزى دست نشانده ى خود آن ها بود،دست از پا خطا کند، حیات و زندگى ملّت ها را به خطر افکند.

اسلام نیز قرن ها پیش منادى آزادى بوده و هدف از اعـزام نبى خاتم(صلى الله علیه وآله وسلم)، رهایى ملت ها از غل و زنجیرى بود که به دست و پاى آنها بسته شده بود.

(وَیَضَع عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلالَ التى کانَتْ عَلَیْهِمْ).([1])

«]پیامبر[ بارهاى سنگین و زنجیرهایى را که بر آنها بود، برمى دارد».

ولى در عین حال میان آزادى در غرب و اسلام تفاوت هایى وجود دارد که به آنها اشاره مى کنیم:

1. آزادى در غرب فقط یک شرط دارد

آزادى فرد در غرب مشروط بر این است که مزاحم دیگران نباشد و از آنان سلب آزادى نکند.

و به دیگر سخن: آزادى در غرب از طریق قانون محدود مى گردد، و سر و کار قانون با امور اجتماعى و روابط افراد با یکدیگر و مجموع با دولت است، در این صورت آزادى افراد، تا آنجا محترم است که با مصالح جامعه در تضاد نباشد در غیر این صورت هر چه مى خواهد بیندیشد و بگوید و انجام دهد.

2. آزادى در اسلام دو شرط دارد

آزادى در اسلام علاوه بر اصل گذشته، شرط دومى دارد و آن این که: باید بر سعادت فرد، لطمه اى وارد نسازد، این جا است که آزادى در عقیده و اندیشه و فعل و رفتار از محدودیت بیشترى برخوردار مى گردد. بت پرستى و خضوع انسان والامقام، در برابر سنگ و گل، گاو و مار، اهریمن و شیطان، چون با سعادت او در تضاد است طبعاً نمى تواند مجاز و قانونى باشد.

میگسارى، و قماربازى، مصرف انواع مخدّرات، ضربه شدیدى بر رستگارى او وارد مى سازد، از این جهت ممنوع است، در حالى که در غرب، هیچ نوع محدودیتى در برابر این نوع عقیده و اندیشه ها، یا اعمال و رفتارها وجود ندارد.

3. آزادى در غرب نفى تکلیف است

آزادى در غرب، خواسته ى طبیعى و مادّى انسان است و هدف از آن، ارضاى خواسته ها و تمنّاهاى درونى است، «هر آنچه دیده بیند دل کند یاد»، بنابراین درباره ى اعمال غرایز شهوانى ومادى انسان، هیچ نوع رادع و مانعى در کار نیست، و یک چنین آزادى، ابزارى براى نفى تکلیف در زندگى فردى است.

4. آزادى در اسلام مبناى تکلیف است

در حالى که آزادى در غرب اساس نفى تکلیف است، آزادى در اسلام مبناى تکلیف مى باشد.تکلیف از آنِ موجودى است که حرّ و آزاد باشد، هر موجودى که در گزینش خود، فقط باید یک طرف را برگزیند و طرف دیگر از قدرت و توان او بیرون است، قابلیت تکلیف ندارد، عقرب و مار را نمى توان تکلیف کرد، چون جز گزیدن، کارى نمى توانند انجام دهند زیرا «مقتضاى طبیعتش این است».، امّا انسان را مى توان، تحت تکلیف قرار داد، و باید و نبایدها را متوجه او ساخت و در پوشش این تکالیف، بخشى از خواست ها و تمایلات او را طبعاً محدود کرد.

5. هدف از آزادى در غرب ارضاى غرایز است

هدف از آزادى پاسخ گویى مثبت به خواست هاى درونى و بالأخص غرایز متنوع انسان استولذا همه نوع رفتارهاى فردى قانونى بوده ولباس مشروعیت بر تن مى کند.

6. هدف از آزادى در اسلام احیاى ارزش ها است

هدف از آزادى در اسلام احیاى ارزش هاى والاى انسانى است چون آفرینش او با آزادى عجین گردیده است و خوبى ها و بدى ها را از صمیم دل تشخیص مى دهد. باید خوبى ها را به صورت یک ارزش انجام دهد و بدى ها را به صورت ضدّ ارزش، ترک کند.

7. آزادى در غرب، در محدوده ى نیازهاى مادى است

آزادى در غرب براى تأمین خواسته هاى مادى انسان است و بیشترین هدف، تأمین غرایز در زندگى فردى ، و در عرصه ى مسایل اجتماعى، آزادى احزاب و جریان هاى سیاسى است و حقى به نام «حق خالقیت» یا «ربوبیت» براى خدا مطرح نیست، و از این رو هیچ محدودیتى براى آزادى انسان پدید نمى آورد.

8. آزادى در اسلام در محدوده ى حقوق الهى است

در اسلام،هر نوع آزادى در محدوده ى حفظ حقوق و تکالیف الهى است، خدا کسى است که انسان را پدید آورده و چون از سعادت و شقاوت او کاملاً آگاه است، او را در پوشش تکالیف ـکه ضامن سعادت اوستـ قرار داده است.

چقدر زشت و نازیباست، که در قلمرو آزادى، حقوق الهى در نظر گرفته نگیریم، و در باورها و رفتارها، خود را از رهنمودهاى الهى بى بهره سازیم.

با توجه به این تفاوت هاى چهارگانه در گستره ى آزادى در غرب و اسلام، نمى توان آزادى در عقیده و رفتار، و گفتار را ـ یک اصل بى قید و شرط تلقّى کرد. اسلام پذیرى، جدا از پذیرش این حدود و خصوصیات نیست،اصولاً نمى توان از یک طرف اسلام را پذیرفت، امّا این قیود را در باورها و رفتارها و گفتارها نادیده گرفت.

خلاصه آن که چیزى که امروز مسأله ى «آزادى» را پیچیده تر ساخته،و در مقابل« آزادى مثبت» «آزادى منفى» بیشتر مطرح مى شود، این است که مفهوم آزادى همراه با بار مادّى و ضدّ ارزشى آن وارد فرهنگ ما شده و در حوزه ى اندیشه و رفتار ، ارتباط انسان با خدا، و تکالیف الهى، نادیده گرفته شده، و «خردمحورى»، جاى خود را به «غریزه محورى»، داده و به جاى این که رعایت حقوق خدا و داورى خرد، آزادى را محدود سازد، خواست جامعه و یا فرد در امور فردى، حالت محورى به خود گرفته است.

در جایى که حکومت «من» بر حکومت قانون خدا، و ارضاى تمنّیات دل، بر حفظ ارزش ها غلبه کند، از چنین آزادى جز لجام گسیختگى، نفى ارزش ها، و بریدگى از خدا و تکالیف او، انتظار دیگرى نیست.

با توجه به این مقدمه و تفاوت هاى واقعى، میان دو نوع آزادى، سخن خود را درباره ى دو موضوع که در آغاز مقاله آمده است، متمرکز مى سازیم. نخست آزادى بیان، را مطرح کرده، بعداً به آزادى عقیده مى پردازیم.

تعریف آزادى بیان

پیش از تشریح خطوط کلى آزادى بیان، به تعریف اجمالى آن اشاره مى کنیم:

آزادى بیان عبارت است از: ارایه ى هر نوع فکر و اندیشه، که به صورت هاى گوناگون عرضه مى گردد مانند: گفتار و سخن، قلم و نگارش، تصویر و فیلم، تئاتر و تعزیه و هر چیزى که مى تواند اندیشه ى انسان را در اذهان مخاطبان مجسّم سازد. البته، ابزار بیان افکار و عقیده، به آنچه که اشاره شد، منحصر نیست ولى راه هاى مهمّ آن همان است که مطرح گردید.

بیان اندیشه ها از موهبت هاى الهى است که قرآن، از آن یاد مى کند، و مى فرماید: (خَلَقَ الإِنْسانَ *عَلَّمَهُ الْبَیانَ)([2]): «انسان را آفرید، و به او سخن گفتن آموخت».هرگاه بیان اندیشه به صورت گفتگو صورت پذیرد، ابهام هاى دیرینه را از سیماى حقیقت مى زداید، و چهره ى واقع با درخشندگى خاصى خودنمایى مى کند. اگر بشر، بر تمدّن و تمدّن هایى دست یافته، نتیجه ى گفتگوهاى علمى پیراسته از غرضورزى بوده است.

در علوم طبیعى، در تفسیر پدیده اى، فرضیه اى مطرح مى گردد، چیزى نمى گذرد، در سایه آزادى بیان، فرضیه یاد شده جاى خود را به فرضیه دومى مى دهد و سرانجام پس از فرضیه هاى متوالى، بشر به یک اصل مسلّم و حقیقتى پایدار دست مى ى ابد، اگر براى بیان فرضیه ها فضاى بازى نباشد، دانش بشر، دچار رکود مى شود .

جوانان عزیزى که آزادى بیان را ، یک اندیشه ى غربى مى انگارند، قرآن و صفحات تاریخ اسلام را ورق بزنند، تا روشن گردد که مبتکر و پایه گذار آن، مصلحان انسانى، و پیامبران الهى بوده اند.

حوار و گفتگوى قهرمان توحید، ابراهیم خلیل را با نمرود زمان، و مناظره ى موسى کلیم را با فرعون و دیگر مناظرات پیامبران را با امت هاى خویش مورد بررسى قرار دهید تا روشن گردد که تا آنجا که هدف، حقیقت یابى است، قلم و بیان، آزاد است.

در اوج درخشندگى آفتاب اسلام، که همه نقاط متمدّن را تحت پوشش داشت، و اوّلین و آخرین سخن از آنِ حاکمان اسلامى بود مع الوصف بازار مناظره آنچنان داغ و فضاى مناظره آنچنان وسیع و گسترده بود که پیروان مذاهب گوناگون به نشر عقیده ى خود مى پرداختند تا آنجا که ابن میمون یهودى در قرن ششم به دفاع از کلام یهودى برخاسته و کتاب «دلالة الحائرین» را نشر داده است.

مجموع مناظره هاى پیشوایان ما که در کتاب «احتجاج» طبرسى گرد آمده است حاکى از فضاى باز، براى بیان عقاید بوده است.

در حوزه هاى علمى، فنّ مناظره، یکى از علومى است که در گذشته، مادّه ى درسى بوده و هم اکنون در «دروس خارج» شاگردان در نقد اندیشه ى اساتید آزاد مى باشند و به کلاس درس، زیبایى خاصّى مى بخشند.

هـ . آزادى بیان و گفتار

هر موقع سخن از آزادى بیان و گفتار به میان مى آید، تصور مى شود که لازمه ى آزادى بیان این است که از هر قید و شرطى پیراسته باشد، زیرا در غیر این صورت، موضوع (آزادى) منتفى خواهد شد.

این اندیشه ى افراط گرایانه ى برخى از نویسندگان است که تصور مى کنند که هر نوع قید و شرط، در مورد انواع آزادى ها ضدّ آزادى است و در این مورد مى نویسد: «بحث به طور مطلق، بر سر خواستن و نخواستن است، و دیگر شرط و شروطى وجود ندارد بدین معنى شاید بتوان گفت آزادى از مقوله «همه یا هیچ است» به نظر مى رسد یا آزادى هست که هست و دیگر خط قرمز در میان نخواهد بود.([3])

گویا آزادى لغوى با آزادى اصطلاحى یا به تعبیر دیگر آزادى جنگلى با آزادى عقلانى به هم آمیخته شده است، در قسم نخست، هر نوع قید و شرط، نافى آزادى است، در حالى که در آزادى هاى عقلانى و مدنى، آزادى بى قید و شرط، ضدّ مدنیت تلقّى مى شود و نام قانون شکن به خود مى گیرد.

در آزادترین نقاط جهان، آزادى مدنى، رها از قید و شرط نیست، و اصولاً لازمه ى دمکراسى و حکومت مردم بر مردم، محدودسازى آزادى ها است که بتواند، سعادت بشر را تأمین کند. لذا «منتسکیو» آزادى را به «انجام هر چیزى که قانون اجازه داده است»، تعریف مى کند.

اینک ما در این جا به برخى از حدود آزادى بیان و رفتار اشاره مى کنیم که در جوامع عقلانى و مدنى کاملاً پذیرفته شده است.

1.مایه تجاوز به حقوق دیگران نباشد

در یک نظام مدنى، آزادى در همه مقوله ها و در بیان خصوصاً ، تا آنجا محترم است که بر معنویت و آبروى افراد دیگر لطمه اى وارد نسازد، مسلّماً «خدشه دار ساختن حیثیت و آبروى افراد» نوعى جرم تلقّى مى شود (هر چند آبرو و حیثیت در دو فرهنگِ شرقى و غربى تفاوت هایى دارند مثلاً ستودن زیبایى زنان و دختران مردم در قالب ادبیات، در غرب مشکل ایجاد نمى کند، در حالى که میان مردم مشرق زمین بالأخص مسلمانان، نوعى تجاوز به حیثیت افراد به شمار مى رود، و لذا یکى از محرّمات در اسلام «تشبیب» است).

2. امنیت ملّى را تهدید نکند

«امنیت ملّى» واژه اى است که همه ى شؤون مربوط به یک نظام سیاسى را دربرمى گیرد، مانند نظام ادارى، تمامیت ارضى، حاکمیت ملّى و غیره، و چون نظام سیاسى برخاسته از اراده و حاکمیت مردم است، هر نوع تهدید امنیت ملّى، نوعى تجاوز به حقوق جامعه است که این نظام را با اراده ى خود پدید آورده، و در راه آن جان و مال داده است . در این قسمت فرقى میان نظام هاى دینى و غیره نیست.

خطوط قرمز در نظام هاى مبتنى بر عقلانیت لیبرالى، ممنوعیت هایى است که قانون آن را تعیین مى کند ولى در نظام هاى دینى آنگاه که اکثریت قاطع مردم نظام الهى را پذیرفته اند، الزامات و تعهّدات دینى خط قرمز است و با آزادى منافاتى ندارد.

3.بانظام مقبول جامعه همسو باشد

«آزادى در بیان و رفتار» باید با «دمکراسى» همگام و همسو باشند، هرگاه در پرتو یک انتخابات آزاد، نظامى تشکیل گردید، و اکثریت قاطع رأى به آن نظام و قانون اساسى آن دادند کلیه مصوبات دولت و مجلس، تحت عنوان «میثاق ملى» محترم مى باشند، در این صورت هرگاه آزادى در بیان و رفتار با اصول مصوبه دولت و مجلس در جدال باشد، یک چنین آزادى عملاً ناقض اصول دمکراسى بوده و ضد ارزش خواهد بود.

از این جهت حکومت هاى مردمى مى توانند، هر نوع اجتماعات، نشریات، و سخنرانى که امنیت و حکومت قانون را ـ که تجلّى گاه افکار عمومى است ـ به خطر افکند ممنوع سازند.

نکته ى قابل توجه این است که سرچشمه قانون در حکومت هاى لیبرال، خواست مردم است، و در حکومت الهى و دینى، اراده ى خداست که مردم نیز، به آن تن داده اند.

اگر خط قرمزى در این مورد مطرح مى شود، مقصود از آن خط قرمز شخص و اشخاص نیست بلکه امورى است که حاکمیت ملّى، یا حکومت قانون بر قداست آن اصرار مىورزد .

در حکومت هاى استبدادى که رعب و ترس از نظام، همه کشور را فرا مى گیرد، و نفس ها در سینه حبس، و دهان ها بسته و قلم ها شکسته مى شود، احیاى اصل «آزادى بیان و قلم» مى تواند نداى ملت را به گوش جهانیان برساند، و مسؤولان حقوق بشر و کلیه نهادهاى ذى ربط را از حکومت رعب و وحشت و اعدام هاى دسته جمعى، آگاه سازد، در چنین شرایط، یک نشریه نیم بند، حتى یک مجلس نیمه فرمایشى روزنه ى امیدى براى ملت به شمار مى رود.

در این نوع از نظام ها، شخص و شخصیّت ها، به عنوان خط قرمز معرّفى مى شوند و شخص شاه و ملکه مافوق قانون به شمار مى آیند. از این جهت واژه ى «خط قرمز» نوعى بوى استبداد و خودکامگى مى دهد.

در حالى که در نظام اسلامى که مردم با رضایت مندى تمام، اصول کلى را پذیرفته اند و از طرف خدا مجازند با تشکیل مجلس شورى، مقرراتى را تصویب کنند که به منزله لباس اجرایى قوانین آسمانى مى باشد، دو چیز خط قرمز است:

1. پیامبران و اولیاى الهى.

2. قوانین و شریعت خدا.

اگر مى گوییم گروه نخست، خط قرمز مى باشند، مفاد آن این نیست که مافوق قانون مى باشند، زیرا که چنین تفسیرى از اولیاى الهى، غلوّ و باطل است، بلکه آنان و دیگران در برابر قانون یکسان هستند.

این احترام خاص، به خاطر مقامى است که آنها در پیشگاه خدا دارند و هر نوع هتک و بى حرمتى، کیفر مضاعف دارد.

اگر مى گوییم قوانین الهى خط قرمز است، علاوه بر این که فرمان خدا، و دستور خداى بزرگ است، به خاطر این است که جامعه با رضایت مندى کامل، آن را پذیرفته است و هر نوع جدال و معارضه با آن، علاوه بر این که جدال با خداست، نوعى معارضه با دمکراسى که مورد پذیرش همگان مى باشد نیز هست.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] . اعراف / 157.

[2] . الرحمن/3ـ4.

[3] . خط قرمز آزادى اندیشه و بیان و حد و مرزهاى آن، ص 54.

نوشته های دیگران ()
نویسنده متن فوق: » سعید سلیمی ( دوشنبه 91/2/4 :: ساعت 3:52 عصر )

< 1 2 3 4 5 >> >

»» لیست کل یادداشت های این وبلاگ
بررسی صفات مورد اختلاف امام از نگاه امامیه و زیدیه
محبوبان اهی
ترک اولی از معصوم
[عناوین آرشیوشده]

اوقات شرعی

>> بازدید امروز: 11
>> بازدید دیروز: 30
>> مجموع بازدیدها: 118800

» درباره من